พระอาทิตย์ส่องแสงสว่างยามกลางวัน พระจันทร์ส่องแสงสว่างยามกลางคืน กษัตริย์ทรงเครื่องรบย่อมสง่า ดังมุนีก็ย่อมเจิดจ้าเพราะปัญญาบารมี แต่ไม่ว่าจะกลางวันหรือกลางคืน ย่อมไม่มีอะไรสว่างยิ่งไปกว่า พระสัมมาสัมพุทธเจ้า ผู้ทรงเป็นต้นตอที่มา แห่งแสงในทางธรรมทั้งหลายทั้งปวง (จากเรื่อง อมิตาภพุทธ) นิทานเรื่องนี้ทำความพอใจแก่ข้าพเจ้ายิ่งนัก ด้วยเหตุสองประการคือ ทั้งลึกซึ้งและทั้งปราศจากศิลปะ สมัยนี้สัจจะถูกทำให้เลือนรางเสียมาก แต่สัจจะก็ย่อมคงเป็นสัจจะ คือความชั่วร้ายนั้นอาจเลี่ยงเสียได้ และคุณความดีก็อาจเข้าถึงได้ ด้วยความวิริยะอุตสาหะของแต่ละคน โดยไม่มีทางอื่นใดยิ่งไปกว่านี้ ความข้อนี้แสดงไว้ให้เห็นอย่างเด่นชัด ในนิทานเรื่องนี้นับเป็นตัวอย่างอันดีที่พิสูจน์ว่าความสุขของแต่ละคนไม่เคยเป็นความุสขที่แท้เลย เว้นเสียแต่ว่าความสุขนั้นๆ จะเกี่ยวพันถึงความสุขของเพื่อนมนุษย์ด้วยเสมอไป ทันทีที่โจรผู้ซึ่งกำลังจะหนีออกพ้นขุมนรกได้ ครั้นเขานึกถึงแต่ความสุขของเขาเท่านั้น พลันความสุกก็ปลาสนาการไป และเข้าก็ต้องลงไปในห้วงทุกข์ดังเดิม พุทธนิทานเรื่องนี้ ดูจะเป็นการแสดงออกซึ่งความจริงสองประการ อันปรากฏในคริสต์ศาสนาคือ (๑) ชีวิตประกอบไปด้วยการสละละปัจเจกภาพ “เขาผู้ซึ่งสูญเสียชีวิต ย่อมหาชีวิตได้ (แมททิว ๑๐.๓๙) และ (๒) ความดีของมนุษย์นั้นจะมีได้ ก็เมื่อเข้าไปประสานแนนแน่นกับบรมธรรม หรือพระผู้เป็นเจ้า และจากพระบรมธรรมอันทางศักดานุภาพยิ่งนี้เองที่ความดีเชื่อมโยงจากคนหนึ่งไปยังอีกคนหนึ่ง “ดังที่เจ้าอยู่ในเราและเราอยู่ในเจ้า และแล้วเจ้าทั้งหลายก็จะเป็นหนึ่งเดียวอยู่ในเราทั้งหลาย” (โยฮัน ๑๗.๒๑) ข้าพเจ้าอ่านนิทานเรื่องนี้ให้เด็กๆ ฟัง เขาพากันชอบ ในบรรดาคนที่โตแล้ว เมื่อได้อ่านนิทานเรื่องนี้แล้ว มักเกิดการเริ่มสนทนาว่าด้วยปัญหาที่สำคัญยิ่งของชีวิต ข้าพเจ้าถือว่านี้แลคือการแนะนำนิทานนี้อย่างดีที่สุด จากจดหมาย (ของพอล คารุส) นั่นแหละที่ข้าพเจ้าทราบว่ามีการแพร่หลายเรื่อง กรรม นี้ในนามข้าพเจ้า ข้าพเจ้าเสียใจมากไม่ใช่เพราะว่ามีการขยายความเท็จออกไป โดยไม่มีใครคัดค้านเท่านั้นที่ข้าพเจ้าเสียใจมากกว่านั้นก็ตรงที่ข่าวลือนี้เป็นเท็จ ถ้าข้าพเจ้าได้เป็นผู้แต่งเรื่องนี้จริงๆ ข้าพเจ้าจะดีใจมิใช่น้อย เพราะเรื่องนี้เป็นผลได้อันดีวิเศษสุด อันจะพึงเกิดมีได้จากปัญญาของชนชาติใด และควรกลายไปเป็นสมบัติของนานามนุษยนิกร ดังมหากาพย์ โอดิสเสย์ ประวัตินักบุญโยเซฟ และพระประวัติของพระศากยมุนีพุทธ ฉนั้น เคานต์ ลีโอ ตอยสตอย